Tijgers aan de gracht.
Een masterplan uit 1989 of hoe je een dierentuin ondergeschikt maakt aan ambtenaren.
Toen Artis in 1988 het gebied tussen Plantage Doklaan en Entrepotdok definitief toegewezen kreeg door de gemeente Amsterdam moest er natuurlijk ook een plan komen om dat gebied in te richten. De gemeente Amsterdam was eigenaar van alles wat zich op het grondgebied van Artis bevond behalve de levende have en daarom is het niet zo vreemd om te zien dat de Dienst Ruimtelijke Ordening hiermee aan de slag ging - samen met een architect.
Het resultaat is wat je van een ambtelijke instelling kunt verwachten: een gedrocht die uitsluitend tot doel heeft om publiek naar Artis - en dus ook naar Amsterdam - te lokken. Want waarom hef je anders de toeristenbelasting? Net als een paar decennia eerder wordt de historische betekenis van Artis en haar gebouwen rücksichtslos aan de kant geschoven hetgeen destijds resulteerde in het wangedrocht wat wij tegenwoordig kennen als het Gorillahuis of voormalig Nijlpaardenhuis. In diezelfde tijd had men ook een ideetje om een groot gebouw te plaatsen tussen de Ledenlokalen en het Vogelhuis waarbij de oude ingang moest verdwijnen om plaats te maken voor een onderdoorgang onder het nieuwe gebouw!
Op de overzichtstekening zie je het plan weergegeven. Als je weet hoe Artis er nu uit ziet dan kan je meteen zien dat veruit het grootste deel van dit masterplan nooit is uitgevoerd. Feitelijk is alleen het verzorgingscentrum, het gebied rondom de Savanne en de plantenkassen min of meer uitgevoerd zoals destijds gedacht.
Aan de hand van detailtekeningen zal ik je een rondleiding geven door het Artis zoals men dat destijds voor ogen had.
Het ingangsgebied.
De parkeerplaatsen zijn vervangen door een grote parkeergarage (A) met drie bovengrondse lagen en één ondergrondse laag. Bussen kunnen worden gestald in een aparte garage (B) waar omheen apenverblijven zijn gebouwd. Zie hier de eerste monumentale blunder: het Apenhuis en het Vogelhuis zijn gesloopt.
Het gebied rondom de Papegaaienlaan is volledig als plein uitgevoerd. Al het groen is verwijderd en de vijvers zijn teruggebracht tot een soort gracht. Wel historisch maar ronduit lachwekkend. De oude bruggetjes zijn gesloopt inclusief het gibbon-eiland (in 1984 notabene als zodanig ingericht!). Wat wel bleef zijn de Kinderboerderij met Mini Zoo en Weidevogelvolière (C) en de Apenrots en Kamelenveld (D) al zien we wel dat het water rondom beide verblijven met elkaar zijn verbonden (niet eens zo'n gek idee)
Rondom de Hollandse Tuin
De Hollandse Tuin wordt 90 graden gedraaid waarbij het Westerman Monument iets zal worden verplaatst. De tuin komt nu uit op een nieuw te maken ingang van het Kleine Zoogdierenhuis (D). De Roofdierengalerij is volledig gesloopt! Wel blijft het Kerbertterras nog bestaan maar wel met een groter terras welke zich nu uitstrekt tot een nieuw gebouwtje (links naast het terras). Op het uitbreidingsgebied komt een nieuw roofdierenverblijf met drie grote perken (C). Verder herkennen wij in dit plaatje nog de Uilenruine (E), het Olifantenverblijf (F) en het huidige Lemureneiland (G) welke toen nog voor vogels in gebruik was.
Rondom de Savanne
Hier zien we al iets wat later wel gerealiseerd is maar in andere vorm. Dit is overigens het gebied welke volgens dit plan uit 1989 als eerste gebouwd zou gaan worden en dat is ook gebeurd alleen anders dan we hier zien. Bij A waren zebra's en gnoes gepland. Dit kwam later ook uit alleen dan in de vorm van de Savanne zoals we die nu kennen. Het gebied bij B was bedoeld voor de algazellen. Ook dit is later - zij het in iets andere vorm - hier gerealiseerd. Men wilde graag een aanlegsteiger voor rondvaartboten (C) en ook deze kwam er maar dan op een andere plek namelijk ten noorden van het restaurant de Twee Cheetah's welke later bij D is gebouwd. De twee gebouwen die we hier op de tekeing zien zijn dus nooit gebouwd en hadden een informatiecentrum met een oranjerie moeten worden. Op het pad er tussen is later de huidige brug gekomen. Bij E zien we het totaal vervangen Giraffenhuis en bij F het Wisentenperk.
De noordelijke hoek
Hier zien we ook weer iets wat er wel is gekomen: het verzorgingscentrum of voedselmagazijn en quarantaineverblijven zoals dat tegenwoordig wordt genoemd. In het plan werd al gezegd dat de vormgeving van de gebouwen nog konden veranderen en dat is ook uit gekomen. Ditzelfde geldt voor de grote plantenkas die de laan afsluit; gebouw B. Hier werd uiteindelijk de Metzelaarskas gebouwd met daarnaast het Vlinderpaviljoen (C). Alleen iets kleiner want erachter staat nu, parallel aan de gracht, een dienstgebouw. D is het Nijlpaardenhuis (toen ook als zodanig in gebruik met ook de zeekoeien). E is het Wisentenperk. Bij F zien we een veld naast het Mensapenhuis. Dit is later anders geworden: de grote kooi tegenover het Mensapenhuis (nu Chimpanseehuis) met de luchtbrug. Ook gesloopt is het oude magazijn welke nu dienst doet als Insektarium (G). Verder zien we hier nog de (ijs)berenverblijven en zeeleeuwenverblijf (H)
De "Salm-huisjes"
Hier zien we weinig veranderingen. Naast het Aquarium (A) het Pinguinverblijf (B). Bij C zien we de twee verblijven van de guanaco's en de axisherten met daarnaast bij F een veld welke nu tot de rommeligste hoek van Artis behoort. Het plan meldt niet wat men hier gepland had. Bij D zien we een nieuw gebouwtje (kas?) tussen de twee lange gebouwen welke de Salm-huisjes vormen, deze is er niet gekomen evenmin als het koepelvormig gebouw bij E
Groene lijnen.
Ik heb hier de tekening 30 graden gedraaid voor het overzicht. Het idee was om een groene parkachtige structuur door Artis te maken. Deze groene lijn begint feitelijk met de Papegaaienlaan (rechts) en loopt dan helemaal tot aan de Salmhuisjes middels groene perkjes. Via de twee geplande plantenkassen wordt de groene lijn voortgezet tot de groene laan welke de oude Plantage Doklaan volgt. Deze laan zou uitgerust worden met fraaie bomen en zo een rustiek wandelpad vormen welke uiteindelijk weer uit komt op het centrale plein bij het ingangsgebied. Langs deze laan werd een muur gepland tussen het oude park en het uitbreidingsgebied met doorgangen en ingangen naar de dierenverblijven. Haaks op de groene laan staat een andere groene laan tussen het Aquarium en het Entrepotdok.
Dit plan is ook weer een mooi voorbeeld van hoe een "definitief" masterplan na de ontwerpfase nog vele malen is aangepast en waarbij zelfs vele onderdelen werden geschrapt. Uitgevoerd zijn het gebied rondom de Savanne en Algezellenpark en het verzorgingscentrum en plantenkassen, maar verder is er gelukkig weinig van terecht gekomen. Want in dit plan zou een hele rij gebouwen worden gesloopt: Vogelhuis, Apenhuis, Roofdierengalerij, Giraffenhuis en het oude magazijn.
Hopelijk worden we in de toekomst niet weer met zo'n onnozel plan verrast!